ดาราศาสตร์ สมัยใหม่อย่างแท้จริง แห่งแรกในประเทศไทย หอดูดาววัดสันเปาโลเป็นหอดูดาวมาตรฐานสากล เป็น ประวัติศาสตร์ น่าศึกษา นายเมธี เข็มวงศ์ทอง ประชาสัมพันธ์ ชมรมอนุรักษ์โบราณวัตถุสถานและสิ่งแวดล้อมจังหวัดลพบุรี เปิดเผย ว่า สมาคมดาราศาสตร์ไทย มูลนิธิสมาคมโหรแห่งประเทศไทย ในพระสังฆรราชูปถัมภ์ ร่วมกับ ชมรมอนุรักษ์โบราณวัตถุสถานและสิ่งแวดล้อมจังหวัดลพบุรี ขอเชิญสมาชิกและผู้สนใจ ร่วมเสวนาสัญจร ตามรอยประวัติศาสตร์ รุ่งอรุณดาราศาสตร์ ครบ. ๓๓๐ ปี ดาราศาสตร์ไทย. ในรัชสมัย. สมเด็จพระนารายณ์มหาราช ๑๕๐ สรรพ คราสหว้ากอ เจิคจ้า ในรัชสมัย พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และ ๓๐ ปี ทูลกระหม่อมเจ้าฟ้านักดาราศาสตร์ทองรำลึก โดย ตามรอยพระยุคลบาท ครบ ๓๐ ปี ในการเสด็จเป็นองค์ประธานของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดดาฯ สยามบรมราชกุมารี อำเภอเมือง จังหวัดลพบุรี โดยวิทยากรให้ความเข้าใจด้านดาราศาสตร์และประวัติศาสตร์ที่เกี่ยวข้องกับเมืองลพบุรี เช่น นายอารี สวัสดี นายกสมาคมดาราศาสตร์ ไทย ยายเอนก สีหามาตย์ หัวหน้าผู้ขุดแต่งวัดสันเปาโล อดีตอธิบดีกรมศิลปากร นายพลาดิศัย สิทธิธัญกิจ นักประวัติศาสตร์และวิทยากรสมาคมดาราศาสตร์ไทย อาจารย์ภูธร ภูมะธน ปราชญ์แห่งเมืองลพบุรี นักประวัติศาสตร์อิสระ สมาชิกผู้มีอุปการะคุณสมาคมดารมศาสตร์ไทย ด้าน นายเมธี เข็มวงศ์ทอง เปิดเผยเพิ่มเติมอีกว่า ประวัตความเป็นมา “หอดูดาววัดสันเปาโล” หอดูดาวมาตรฐานสากลที่ใช้ในกิจกรรมทางวิชาดาราศาสตร์สมัยใหม่อย่างแท้จริงแห่งแรกในประเทศไทย
หอดูดาววัดสันเปาโลเป็นหอดูดาวมาตรฐานสากลที่ใช้ในกิจกรรมทางวิชาดาราศาสตร์อย่างแท้จริงแห่งแรกในประเทศไทย อยู่ในจังหวัดลพบุรี สร้างขึ้นในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช เมื่อ พ.ศ. ๒๒๓๐ โดยเป็นส่วนหนึ่งในกลุ่มอาคารที่ประกอบด้วยศาสนสถานและหอดูดาว ดำเนินการโดยบาทหลวงคณะเยสุอิตชาวฝรั่งเศส เมื่อสิ้นรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์มหาราช หอดูดาวก็ถูกทิ้งร้างไม่ได้ใช้งานอีกต่อไป
การเดินทางเข้ามาของราชทูตฝรั่งเศส อาแล็กซ็องดร์ อัศวินแห่งโชมง (เชอวาลีเย เดอ โชมง) เมื่อ พ.ศ. ๒๒๒๘ พร้อมบาทหลวงคณะเยสุอิตนักคณิตศาสตร์ ๖ รูปที่จะเดินทางต่อไปปฏิบัติงานด้านวิทยาศาสตร์-ดาราศาสตร์ที่ประเทศจีนและต้องมาแวะที่สยามก่อนนั้น น่าจะเป็นแรงบันดาลใจให้ราชสำนักสยามคิดจะให้มีการจัดสร้างหอดูดาวในสยาม
สมเด็จพระนารายณ์มหาราชทรงแสดงเจตจำนงให้ฝ่ายฝรั่งเศสทราบผ่านบาทหลวงคณะเยสุอิตนักคณิตศาสตร์ทั้ง ๖ รูปซึ่งได้เข้าเฝ้าที่เมืองลพบุรีเมื่อเดือนธันวาคม พ.ศ. ๒๒๒๘ ว่ามีพระราชประสงค์สร้างหอดูดาว ที่พัก และโบสถ์ที่พระนครศรีอยุธยาและที่เมืองลพบุรี เพื่อให้คณะบาทหลวงคณะเยสุอิตที่พระองค์ทรงขอจากฝรั่งเศสได้ใช้สอยดำเนินงาน รวมทั้งจะทรงให้ความอนุเคราะห์และความคุ้มครองทุกประการเท่าที่พระองค์จะทรงกระทำได้
บาทหลวงนักคณิตศาสตร์ได้ถวายคำอธิบายแก่พระองค์ว่าดาราศาสตร์เป็นวิทยาการที่มีประโยชน์ และยังได้กราบทูลอีกว่าที่กรุงปักกิ่งก็มีหอดูดาวแล้ว และมีการเชื่อมโยงความรู้ระหว่างหอดูดาวปักกิ่งกับหอดูดาวกรุงปารีส ฉะนั้นการมีหอดูดาวในสยามก็จะเพิ่มความถูกต้องให้กับความรู้เรื่องดาราศาสตร์มากยิ่งขึ้น
จากนั้นไม่นาน บาทหลวงตาชาร์ระบุว่า มีรับสั่งให้ออกญาวิไชเยนทร์มาบอกแก่คณะบาทหลวงเยสุอิตว่า พระองค์ทรงมีพระราชประสงค์จะสร้างหอดูดาวขึ้นแห่งหนึ่งในราชอาณาจักร และจักพระราชทานให้แก่พระบาทหลวงแห่งคณะเยสุอิตซึ่งพระองค์โปรดปรานมาก พระองค์ทรงปรารถนาให้ความคุ้มครองและให้ความอนุเคราะห์ทุกประการอันอยู่ในวิสัยที่พระองค์จะทรงกระทำได้
ฉะนั้น ต้นเดือนธันวาคม พ.ศ. ๒๒๒๘ คือเวลาแห่งการตัดสินใจว่าสมควรมีหอดูดาวที่เมืองลพบุรีและที่พระนครศรีอยุธยาซึ่งกำหนดให้มีมาตรฐานเดียวกับหอดูดาวที่กรุงปารีสและกรุงปักกิ่ง และจะขอความสนับสนุนบาทหลวงคณะเยสุอิตนักคณิตศาสตร์จากฝรั่งเศสให้มาดำเนินงานในสยาม
เมื่อคณะบาทหลวงเยสุอิตนักคณิตศาสตร์เดินทางจากฝรั่งเศสถึงสยามพร้อมกับบาทหลวงตาชาร์เมื่อ พ.ศ. ๒๒๓๐ นั้น มีหลักฐานว่าสมาชิกในคณะบาทหลวงรูปหนึ่งคือบาทหลวงรีโช (Richaud) ได้มีส่วนในการสร้างความสมบูรณ์ให้กับหอดูดาวเมืองลพบุรีด้วยการนำกล้องโทรทรรศน์ที่มีประสิทธิภาพสูงความยาว ๑๒ ฟุตมาติดตั้งใช้งาน และสมเด็จพระนารายณ์มหาราชทรงสนับสนุนเครื่องมือที่จำเป็นต่างๆ สำหรับใช้ในหอดูดาวแห่งนี้
มีภาพวาดสีน้ำของหอดูดาวเมืองลพบุรี เมื่อครั้งยังสมบูรณ์เก็บรักษาอยู่ ณ หอสมุดแห่งชาติฝรั่งเศสและมีคำบรรยายประกอบว่า เป็นวัดที่สมเด็จพระนารายณ์มหาราชทรงสร้างพระราชทานให้กับบาทหลวงเยสุอิตชาวฝรั่งเศส เพื่อประกอบกิจกรรมศึกษาค้นคว้าวิชาดาราศาสตร์ คณิตศาสตร์ ตรงกลางเป็นหอดูดาวซึ่งเป็นอาคารทรงแปดเหลี่ยมสูงสามชั้น มีปีกเป็นตึกสองชั้นใช้เป็นที่พัก สำหรับฐานอาคารที่อยู่ใกล้ ๆ มีผังเป็นรูปไม้กางเขนที่กำลังเริ่มก่อสร้าง นั่นคือโบสถ์
สถานที่แห่งนี้มีชื่อเรียกในเอกสารชั้นต้นของชาวฝรั่งเศสว่า วิทยาลัยแห่งเมืองลพบุรีหรือคณะเยสุอิตประกอบด้วยอาคารสำคัญๆ คือ หอดูดาว ที่พักบาทหลวง และโบสถ์ เข้าใจว่าชื่อสถานที่แห่งนี้ที่แพร่หลายคือวิทยาลัย และคงเป็นสถานที่ได้ศึกษาวิชาดาราศาสตร์ตะวันตกได้จริงตั้งแต่ครั้งปลายรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช (พ.ศ. ๒๒๓๐-๒๒๓๑)
มีการชะลอการก่อสร้างอาคารบางหลังในพื้นที่บางส่วนโดยเฉพาะโบสถ์ ด้วยบาทหลวงตาชาร์ระบุว่าหากตนเดินทางกลับจากฝรั่งเศสซึ่งมีกำหนดใน พ.ศ. ๒๒๓๑ จะนำสถาปนิกผู้ชำนาญในการก่อสร้างโบสถ์จากฝรั่งเศสมาด้วย แต่พระเพทราชาก่อการยึดอำนาจในขณะที่สมเด็จพระนารายณ์มหาราชประชวร เมื่อเดือนพฤษภาคม พ.ศ. ๒๒๓๑
ในครั้งนั้นออกญาวิไชเยนทร์ผู้สนับสนุนงานด้านดาราศาสตร์ตะวันตกในสยามคนสำคัญถูกจับตัวนำไปประหารชีวิต สมเด็จพระนารายณ์มหาราชก็สวรรคตในเวลาใกล้เคียงกันคือเมื่อวันที่ ๑๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๒๓๑ บาทหลวงตาชาร์ซึ่งเป็นพวกเดียวกับออกญาวิไชเยนทร์และเป็นผู้ที่ฝ่ายยึดอำนาจต่อต้าน บาทหลวงตาชาร์ไม่สามารถนำสถาปนิกเข้ามายังสยามได้ โบสถ์จึงคงสร้างไม่เสร็จ เฉพาะส่วนที่เป็นหอดูดาววัดสันเปาโลน่าจะสร้างเสร็จใน พ.ศ. ๒๒๓๐ และสถานที่แห่งนี้คงถูกทิ้งให้ร่วงโรยไปหลังเกิดการยึดอำนาจสมเด็จพระนารายณ์มหาราชนำโดยพระเพทราชา
พระเพทราชาขึ้นครองราชย์เป็นพระมหากษัตริย์สืบต่อจากสมเด็จพระนารายณ์มหาราช นโยบายด้านการต่างประเทศของพระมหากษัตริย์พระองค์ใหม่เปลี่ยนไปจากเดิม คือไม่พยายามชักนำให้ฝรั่งเศสเข้ามามีอิทธิพลในสยาม ชาวฝรั่งเศสที่เข้ามามีบทบาทมากมายในพระราชอาณาจักรโดยการชักนำของออกญาวิไชเยนทร์ทั้งทหารและบาทหลวงถูกบีบบังคับให้เดินทางออกจากสยาม เมืองลพบุรีก็มิใช่สถานที่ที่พระมหากษัตริย์พระองค์ใหม่โปรดประทับ สถานที่ต่างๆ ที่สร้างขึ้นอย่างยิ่งใหญ่ที่เมืองลพบุรีเมื่อครั้งสมัยรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช รวมทั้งหอดูดาววัดสันเปาโลคงถูกทิ้งร้างไปนับแต่บัดนั้น
ปัจจุบันหอดูดาวที่เมืองลพบุรีรู้จักกันในชื่อว่า “วัดสันเปาโล” ตั้งอยู่ทิศตะวันออกของพระราชวัง ริมคูเมืองชั้นในด้านนอก ชื่อวัดสันเปาโลน่าจะเป็นชื่อที่ได้จากวัดของคณะเยสุอิตที่หมู่บ้านโปรตุเกสในพระนครศรีอยุธยา ซึ่งมีชื่อในภาษาโปรตุเกสว่า “เซาเปาลู” และแปลงเป็น “สันเปาโล” ในสำเนียงไทย
จากหลักฐานการขุดแต่งของกรมศิลปากร พอสรุปได้ว่าวัดสันเปาโลมีลักษณะทางสถาปัตยกรรมเป็นแบบไทยผสมยุโรปคล้ายกับบ้านวิชาเยนทร์ นอกจากจะมีหอดูดาวแปดเหลี่ยมแล้ว ยังมีเรือนพักและพบฐานสิ่งก่อสร้าง ซึ่งเข้าใจว่าเป็นโบสถ์ฝรั่งแต่ยังก่อสร้างไม่เสร็จ ปัจจุบันเหลือเพียงซากของผนังหอดูดาวแปดเหลี่ยมบางส่วน กับฐานของอาคารที่สันนิษฐานว่าเป็นที่พักและโบสถ์ฝรั่งเท่านั้น
สถาบันวิจัยดาราศาสตร์แห่งชาติ (องค์การมหาชน) ได้ปักหมุดหลักไว้ทางด้านทิศเหนือของหอดูดาววัดสันเปาโล เพื่อเป็นที่หมายว่าที่นี่คือหอดูดาวแห่งแรกในประเทศไทย
วันจันทร์ที่ ๓๐ เมษายน ๒๕๖๑ นี้ ตั้งแต่เวลาบ่าย ๓ โมง ถึง ๓ ทุ่ม สถาบันวิจัยดาราศาสตร์แห่งชาติ (องค์การมหาชน)ชวนออเจ้าดูดาวเมืองละโว้ “รฤกนารายณ์มหาราช ย้อยรอยอรุณรุ่งแห่งดาราศาสตร์ ๓๓๐ ปี” ที่พระนารายณ์ราชนิเวศน์ จังหวัดลพบุรี ฟรี ไม่มีค่าใช้จ่าย สอบถามเพิ่มเติม โทร. ๐๘๑๘๘๕ ๔๓๕๓
อ้างอิง : ภูธร ภูมะธน.(๒๕๕๕). สมเด็จพระนารายณ์มหาราช: พระมหากษัตริย์ผู้สนพระทัยและองค์อุปถัมภ์
การศึกษาดาราศาสตร์ตะวันตกในสยามพระองค์แรก. เชียงใหม่: สถาบันวิจัยดาราศาสตร์แห่งชาติ
(องค์การมหาชน) ทั้งนี้ผู้เข้าร่วมเสวนาสัญจรไม่เสียค่าใช้จ่ายใดๆ สำหรับการแต่งกายสุภาพหรือแต่งไทยย้อนยุด ตามอัธยาศัย ติดต่อสอบถามรายละเอียดได้ที่สมาคมดาราศาสตร์ไทย อาคารศูนย์วิทยาศาสตร์เพื่อการศึกษา ถนนสุขุมวิท พระโขนง คลองเตย กรุงเทพฯ ๐๒-๓๘๑๗๔๐๙-๑๐.
ใจรัก วงศ์ใหญ่ ข่าว/ สมชาย เกตุฉาย ภาพ/ ส่งข่าว 5 เหล่าทัพ จังหวัดลพบุรี
